aTAM THÊT (RÔ cñ)

Radix Notoginseng

RÔ cñ ®· ph¬i hay sÊy kh« cña c©y Tam thÊt (Panax notoginseng (Burk.) F. H. Chen), hä Nh©n s©m (Araliaceae).

M« t¶

RÔ cñ cã h×nh d¹ng thay ®æi, h×nh trô hay h×nh chïy ng­îc, dµi 1,5 - 4,0 cm, ®­êng kÝnh 1,2 - 2,0 cm. MÆt ngoµi mµu vµng x¸m nh¹t, cã khi ®­îc ®¸nh bãng, trªn mÆt cã nh÷ng vÕt nh¨n däc rÊt nhá. Trªn mét ®Çu cã nh÷ng b­íu nhá lµ vÕt tÝch cña nh÷ng rÔ con, phÇn d­íi cã khi ph©n nh¸nh. Trªn ®Ønh cßn vÕt tÝch cña th©n c©y. ChÊt cøng r¾n, khã bÎ, khã c¾t, khi ®Ëp vì, phÇn gç vµ phÇn vá dÔ t¸ch rêi nhau. MÆt c¾t ngang cã líp vá mµu x¸m nh¹t, cã nh÷ng chÊm nhá mµu n©u (èng tiÕt), phÇn gç ë trong mµu x¸m nh¹t, m¹ch gç xÕp h×nh tia to¶ trßn. Mïi th¬m nhÑ ®Æc biÖt, vÞ ®¾ng h¬i ngät.

Vi phÉu

Líp bÇn gåm 4 - 5 hµng tÕ bµo h×nh ch÷ nhËt. M« mÒm vá chøa nhiÒu tinh bét, r¶i r¸c cã chøa nh÷ng èng tiÕt chøa chÊt nhùa ®«i khi thÊy tinh thÓ calci oxalat h×nh cÇu gai. TÇng sinh libe - gç thµnh vßng liªn tôc, c¸c bã libe - gç c¸ch nhau bëi nh÷ng tia ruét réng, gåm nhiÒu hµng tÕ bµo (còng chøa h¹t tinh bét). RÊt Ýt m¹ch gç.

Bét

NhiÒu h¹t tinh bét h×nh trßn, h×nh chu«ng hay h×nh nhiÒu c¹nh, ®­êng kÝnh 3 - 13 mm, ®«i khi cã h¹t kÐp 2 - 3. M¶nh m« mÒm gåm tÕ bµo h×nh nhiÒu c¹nh, hoÆc trßn, thµnh máng, cã chøa tinh bét. §«i khi thÊy èng tiÕt trong cã chÊt tiÕt mµu vµng n©u. M¶nh bÇn tÕ bµo h×nh ch÷ nhËt hay nhiÒu c¹nh. §«i khi cã tinh thÓ calci oxalat h×nh cÇu gai. M¶nh m¹ch m¹ng.

§Þnh tÝnh

A. §Æt mét Ýt bét d­îc liÖu trªn khay sø, nhá 1 - 2 giät acid acetic b¨ng (TT) vµ 1 - 2 giät acid sulfuric ®Ëm ®Æc (TT) sÏ xuÊt hiÖn mµu ®á, ®Ó yªn mµu ®á sÏ sÉm dÇn l¹i.

B. LÊy 1 g bét d­îc liÖu, thªm 15 ml ethanol 70% (TT) ®un trªn c¸ch thuû 10 phót, läc. LÊy kho¶ng 1 ml dÞch läc pha lo·ng víi n­íc cÊt thµnh 10 ml. L¾c m¹nh 15 gi©y, cã bät bÒn.

C. Ph­¬ng ph¸p s¾c ký líp máng (Phô lôc 5.4)

B¶n máng: Silica gel G

Dung m«i khai triÓn: L¾c ®Òu hçn hîp cloroform - ethyl acetat - methanol - n­íc (15: 40: 22: 10), g¹n lÊy líp d­íi.

Dung dÞch thö: LÊy 1 g bét d­îc liÖu, trén ®Òu víi 10 ml n­íc, thªm 10 ml n - butanol ®· b·o hoµ n­íc (TT) vµo hçn hîp trªn, l¾c trong 10 phót, ®Ó yªn trong 2 giê. Läc lÊy dÞch chiÕt butanol cho vµo b×nh g¹n. Thªm vµo b×nh g¹n 30 ml n­íc ®· b·o hoµ butanol (TT), l¾c kü, ®Ó yªn cho t¸ch líp. G¹n lÊy líp butanol, c« trªn c¸ch thuû ®Õn c¹n. Hoµ tan c¾n trong 1 ml methanol (TT) làm dung dịch thử.

Dung dÞch ®èi chiÕu: LÊy 1 g bét Tam thÊt (mẫu chuẩn), tiÕn hµnh nh­ víi dung dÞch thö.

C¸ch tiÕn hµnh: ChÊm riªng biÖt lªn b¶n máng 10 ml mçi dung dÞch trªn. Sau khi triÓn khai s¾c ký ®­îc kho¶ng 12 - 14 cm, lÊy b¶n máng ra, ®Ó kh« ë nhiÖt ®é phßng, phun dung dÞch acid sulfuric 10 % trong ethanol (TT), sÊy ë 120 ^oC cho  ®Õn khi xuÊt hiÖn râ vÕt.

C¸c vÕt trªn s¾c ký ®å cña dung dÞch thö ph¶i cã mµu s¾c vµ gi¸ trÞ R_f gièng c¸c vÕt trªn s¾c ký ®å cña dung dÞch ®èi chiÕu.

§é Èm

Kh«ng qu¸ 13% (Phụ lục 9.6, 1 g, 105 ^oC, 5 giờ).

Tro toµn phÇn

Kh«ng qu¸ 6% (Phô lôc 9.8).

 

Chế biến

Thu hoạch vào mùa thu trước khi hoa nở, đào lấy rễ, rửa sạch chia ra rễ chủ, rễ nhánh và gốc thân, phơi khô. Rễ nhánh quen gọi là Cân điều, gốc thân gọi là Tiễn khẩu.

Bào chế

Rửa sạch Tam thất, phơi hoặc sấy khô 50 – 70 ^oC, tán thành bột mịn.

 

Bảo quản

Nơi khô thoáng mát, tránh mốc mọt.

Tính vị, quy kinh

Cam, vi khổ, ôn. Quy các kinh can, vị.

Công năng, chủ trị

Tán ứ chỉ huyết, tiêu sưng giảm đau. Chủ trị: Các loại chảy máu, nhất là chảy máu có ứ huyết như: thổ huyết, khái huyết, nục huyết, tiểu tiện ra huyết, sưng đau do chấn thương, ngực bụng đau nhói.

Cách dùng, liều lượng

Ngày 3 - 9 g, tán bột, uống mỗi lần 1 - 3 g. Dùng ngoài lượng thích hợp.

Kiêng kỵ

Phụ nữ có thai.